Tijdzones, GMT, UTC, hoe zit dat in elkaar? (2024)

Onze tijd heeft alles te maken met de rotaties van de aarde. Onze planeet draait om zijn eigen as, en ook nog eens in een elliptische baan om de zon. Als het aan de ene kant licht is, is het aan de andere kant donker. Een omwenteling van de aarde om zijn eigen as, een volledige "doorloop" van licht (dag) en donker (nacht), duurt 24 uur.

Dat betekent dat het nooit op hetzelfde moment overal licht en donker kan zijn. Een voorbeeld. De zon komt op in het oosten en gaat weer onder in het westen. In Tokio, Japan, komt de zon 7 uur eerder op dan bij ons. Als het bij ons middag is, is het daar alweer avond. Ga je nog verder naar het westen, dan kom je in Amerika uit. Als daar de zon opkomt, is het bij ons al middag.

Maar dat verschil speelt ook op kleinere afstanden. De zon komt in het oosten van ons land een paar minuten eerder op dan in het westen, maar we hebben afgesproken dat het overal even laat is. Datzelfde principe geldt ook voor de rest van de wereld. Daar hebben we bepaald dat er 24 verticale tijdzones zijn, en binnen elke tijdzone geldt overal dezelfde tijd.

Om te weten hoe laat het is, hebben mensen zich van oudsher gebaseerd op de stand van de zon. Een zonnewijzer duidde de juiste tijd aan. Elke plek hanteerde zijn eigen tijd. Tijdsverschillen werden amper ervaren omdat mensen heel weinig ver reisden omdat het nog veel tijd in beslag nam. Bovendien was communicatie over lange afstand nog niet zo'n noodzaak.

Dat veranderde in de 19e eeuw, met de snelle ontwikkeling van transport en communicatie (denk aan spoorwegen en telefonie) en met de toenemende internationale handel. De nood aan een eenvormig systeem om tijd te bepalen groeide. Eind 19e eeuw werd afgesproken om de aarde op te delen in de tijdzones die we nu kennen. Dat gebeurde volgens meridianen, ingebeelde "lijnen" over het aardoppervlak van noord naar zuid, van pool naar pool.

Meridianen verbinden punten met eenzelfde lengtegraad. De aarde, met een omtrek van 360 graden, draait in 24 uur om haar as. Als je ze opdeelt in 24 verticale zones van elk 1 uur, is iedere tijdzone 15 graden breed. Als nulmeridiaan, het startpunt, werd geopteerd voor de meridiaan door het Greenwich, een stadsdeel van Londen. Op basis daarvan kunnen mensen wereldwijd berekenen welk uur het elders is.

In de praktijk hebben de tijdzones veel grilliger grenzen dan de strakke meridianen: uit politieke, commerciële en praktische overwegingen was het soms handiger om de tijdzones te laten verlopen via de landsgrenzen of andere opdelingen.

Elke tijdzone krijgt een andere naam. Zo ligt België in de MET, de Midden-Europese Tijd (Engels: CET, Central European Time), de zone meteen rechts naast GMT, waar dus een uurverschil van GMT +1 geldt). Dat betekent dat het bij ons even laat is als pakweg Noorwegen of Angola.

De Greenwich Mean Time (GMT) is het ijkpunt. De lengtegraad bedraagt 0 en loopt dwars door het gebouw van de Royal Observatory van Greenwich. De betekenis voor tijdsafspraken die eind 19e eeuw gemaakt zijn: als de zon er op zijn hoogste punt aan de hemel staat in het zuiden, is het precies 12 uur 's middags, 12.00 GMT.

Het "probleem" met GMT is dat een volledige omwenteling van de aarde om zijn eigen as niet exàct 24 uur duurt én dat de aarde in een elliptische baan om de zon draait, waardoor de rotatietijd soms trager verloopt. 12.00 GMT is met andere woorden niet noodzakelijkerwijs altijd het tijdstip waarop de zon door de nulmeridiaan in Greenwich gaat en zijn hoogste punt aan de hemel bereikt.

Naast GMT zie je ook vaak de afkorting UTC (Universal Time Coordinated) verschijnen. Wat is het verschil?

GMT is een astronomische tijd, gebaseerd op de stand van zon en de omwenteling van de aarde. Maar omdat daar variaties op zitten, is die tijd niet altijd even "geschikt" om te gebruiken voor elk doeleinde. Daarom werd in de jaren 70 UTC in het leven geroepen. Een standaardtijd, gebaseerd op de internationale atoomtijd. Hij wordt onderhouden door een groot aantal atoomklokken in laboratoria wereldwijd.

UTC (atoomtijd) en GMT (rotatietijd) komen in de praktijk zo goed als overeen, er zit amper een tijdsverschil op. Maar het is er wel, en om die minieme afwijkingen te compenseren, moeten er af en toe schrikkelsecondes worden ingevoerd.

UTC wordt toegepast in bijvoorbeeld de (internationale) scheep- en luchtvaart, in communicatiekanalen (denk aan wereldradio), bij weerdiensten en in toepassingen als de digitale tachograaf. UTC vervangt in het algemeen steeds vaker GMT als officiële basis om de tijdszones te benoemen, al is UTC zelf geen tijdzone. België zit in de zone UTC +1.

Ook de tijd is wettelijk gedefinieerd: in ons land spreken we officieel nog van GMT. Vandaag wordt in de Kamer een wetsvoorstel goedgekeurd om daar UTC van te maken.

In de praktijk zal u daar weinig van merken, de klok zal niet sneller of trager gaan en u hoeft er ook uw klokken niet voor te veranderen.